بر اساس مطالعات تاریخی، زندگی بشر از دیرباز به صورت اجتماعی بوده است. بدون زندگی اجتماعی، امکان دست‏یابی به نیازمندی‏های متنوع انسان میسّر نیست. زندگی اجتماعی، علاوه بر وجود قانون دقیق و مجریان توان‏مند و همین طور ضامن اجرایی مطمئن که بتوانند حقوق افراد را به طور کامل تعیین و حفظ کنند، نیاز به برخورداری تک تک مردم و مدیران از یک روحیه هم‏کاری متقابل و احساس ضرورت خدمت به یکدیگر دارد؛ چرا که بدون وجود چنین تعهّدی، هم در روند اجرای قانون مشکلاتی بروز خواهد کرد و هم در استحکام پیوندهای اجتماعی خللی پدید خواهد آمد. بر این اساس، در تمام جوامعْ اندیشمندان به دنبال راه کارهای هستند تا حسّ خدمت به یکدیگر و احساس مسؤلیّت بیش‏تر در انجام وظایف را تقویت کنند. بررسی‏ها گویای این حقیقت است که در طول تاریخ، موفق‏ترین جوامعْ آن‏هایی بوده‏اند که حسّ هم‏کاری و خدمت به هم نوع و پای‏بندی به انجام وظیفه در آن‏ها بیش‏تر بوده است.

اسلام آیین اجتماعی
از آن جا که دینْ برنامه هدایت انسان است، کامل‏ترین دین آن است که همه ابعاد وجودی انسان را در نظر بگیرد و در هر مورد، رهنمودهای لازمی ارائه کند. آیین الهی اسلام، به عنوان آخرین و در عین حال کامل‏ترین برنامه هدایت انسانْ در مجموعه آموزه‏های خود، هم بُعد فردی و هم بُعد اجتماعی بشر را لحاظ کرده است. حتی می‏توان گفت به جهت این که زندگی اجتماعی آدمی، عرصه تعارض منافع و خواست‏هاست، بیش‏تر مورد توجه قرار گرفته است و نوع احکام و برنامه‏های اسلامی، چون نماز جماعت، نماز جمعه، امر به معروف و نهی از منکر و...، به جنبه‏های اجتماعی توجه کرده‏اند. در این راستا، یکی از تکالیف مهمّ اسلامیْ ضرورت توجّه و اهتمام به امور مسلمانان است؛ یعنی هر فرد مسلمانْ موظف است آماده خدمت به دیگران باشد و همواره در راه حلّ مشکلات و گرفتاری‏های آن‏ها بکوشد. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در اشاره‏به اهمیت این کار می‏فرمایند: «هر کس که صبح کند، در حالی که به اصلاح امور مسلمانان اهتمام نداشته باشد، مسلمان نیست».

محبوب‏ترین مردم
در فرهنگ اسلام، رعایت حقوق مردمان از جایگاه والایی برخوردار است. علاوه بر آن که در قرآنْ از انسان به عنوان خلیفه و جانشین خداوند بر روی زمین یاد می‏شود، در برخی از روایات اهلبیت علیهم‏السلام از مردم، اعم از مؤمن و غیرمؤمن، تحت عنوان «عیال اللّه‏» یعنی خانواده خداوند یاد می‏شود. رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پس از تصریح به این حقیقت می‏فرمایند: «محبوب‏ترین افراد در پیش‏گاه خداوند متعال، آن کسانی هستند که به عیال خداوند سود برسانند و خانواده‏ای را مسرور سازند».

با ارائه چنین تصویری از جایگاه مردم در جامعه انسانی، خود به خود آن‏ها موظّف می‏شوند در تأمین نیازها و انجام کارها همیشه دیدی وسیع داشته باشند، نیازهای دیگران را نیز نیاز خود بدانند و در حدّ توان، در حلّ گرفتاری‏ها و برآورده شدن نیازهای آنان تلاش کنند.

ضرورت پیش گامی در خدمت
با توجّه به اهمیّتی که اسلام برای شخصیّت انسان قائل است، برآورده ساختن نیازهای او را یکی از کارهای پسندیده برمی شمرد و از این طریق، نه تنها مردمان مسلمان، به برآورده ساختن نیازمندی‏های نیازمندان تشویق و ترغیب می‏شوند، بلکه در بسیاری از روایات تصریح شده که نباید گذاشت شخص نیازمند، نیازش را به ما بازگو کند و از حقوق برادران دینی این است که پیش از آن که او به بیان نیازش بپردازد، مسلمانان خواسته او را برآورده سازند. امام صادق علیه‏السلام در این خصوص تصریح دارند که: «هرگاه انسان بداند که برادر مؤمنش نیازمند است و نیازش را برآورده نسازد و او مجبور شود که درخواست برآورده شدن نیاز خود را بکند، در ازای این کار هیچ پاداشی به انسان تعلق نمی‏گیرد».

آسوده‏گان روز قیامت
در فرهنگ اسلام، نه تنها برآورده ساختن نیاز مردم جامعه اسلامی، یک تکلیف لازم و ارزشمند است، بلکه اصل تلاش برای برآورده سازی نیازمندی انسان‏ها هم مورد تأکید اولیای الهی است؛ چه این تلاش به هدف برسد یا نه. بنابراین، کسی که بر طبق قرائن عادی، توانایی برآورده ساختن نیاز مردم را ندارد، نباید دست روی دست بگذارد، بلکه باید به فریضه دیگری جامه عمل پوشد که «کوشش در برآورده ساختن نیاز مردم» است. علی بن ابی طالب علیه‏السلام در توصیف عاقبت کسانی که در راستای برآورده ساختن حاجت‏های مردم می‏کوشند می‏فرماید: «خداوند متعال در روی زمین بندگانی دارد که در مسیر برآورده شدن نیازمندی‏های مردم خود را به تکاپو می‏پردازند، این گروه از بندگان، در روز قیامت آسوده خاطر خواهند بود».

باید خدمت رساندْ
شاید گمان شود همین قدر که از اعمال و رفتارهای کسی به دیگران زیانی نرسد، کافی است؛ ولی از دقت در آموزه‏های دینی، ناصواب بودن این دیدگاه آشکار می‏شود. توصیه معارف اسلامی به همه افراد این است که علاوه بر زیان نرساندن به مردم، باید تلاش کنند تا سودی از اعمالشان به آنان برسد. با توجّه به اصولی چون برادری مؤمنان با یکدیگر، احسان و نیکوکاری، ضرورت اهتمام به امور مسلمانان، کمک به مستمندان و..، دل خوش کردن به عدم ضرر رسانی به برادران دینی کفایت نمی‏کند، بلکه باید در حدّ توانْ نسبت به برطرف ساختن مشکلات دیگران نیز اقدام شود. بر این اساس در فرهنگ اسلامی، شخصیت‏های بزرگ ادبی، اشخاصی را که سودی به مردم ندارند نکوهش می‏کنند. ناصرخسرو در این باره می‏گوید:

بسوزند چوب درختان بی‏بَر  سزا خود همین است مر بی‏بَری را 

خدمت و یاری به مردم، برتر از عبادت
اگر چه همه کارهای انسانْ وقتی با هدف اطاعت از دستورات الهی انجام گیرد، عبادت محسوب می‏شوند و انسان با انجام آن‏ها، مستحقّ پاداش نیکی از خداوند می‏شود، ولی مراتب اعمال عبادی با یکدیگر بسیار متفاوت است و برخی از آن‏ها در مقایسه با سایر کارها، از اهمیت بیش‏تر و در نتیجه پاداشی افزون‏تر برخوردارند. از مجموعه تعابیری که در روایات درباره خدمت به مردم و یاری رساندن به آن‏ها شده است، برتری این عمل نسبت به عبادات مستحبی‏ای چون اعتکاف، طواف کعبه و روزه مستحبی و...، به خوبی معلوم می‏شود. در روایتی پیامبراکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «به خدا قسم که برآوردن یک حاجت مؤمن، از روزه یک ماه و اعتکاف یک ماه در مسجد برتر است». البتّه این قبیل از تعابیر، به معنای نفی فضیلت عبادات یا کوچک شمردن آن‏ها نیست، بلکه تبیین اهمیت خدمت‏رسانی به مردم بوده و گرنه هر عمل عبادی، جایگاه و اهمیت خاص خود را داراست.

اثر خدمت به دیگران
گاهی عده‏ای در نتیجه فریفته شدن به زرق و برق دنیا و دور شدن از فرهنگ اهلبیت علیهم‏السلام گمان می‏کنند با بی‏تفاوتی نشان دادن در برابر نیازها و گرفتاری‏های دیگران، خود را از تحمّل ضرر و زیان رها می‏سازند. این افراد غافل از این هستند که این کار، نه تنها مشکلات زندگی اجتماعی را ـ که زیان آن دامن خودشان را نیز می‏گیرد ـ دو چندان می‏کند، بلکه در اثر این کوتاهی، از توفیقات معنوی و امدادهای الهیِ بیش‏تری نیز محروم می‏گردند، بدین دلیل که در جهان‏بینی اسلامی، علّت تشویق به کارهای پسندیده آن است که علاوه بر دیگرانْ در درجه اوّل خود شخص از دریافت برکات این اعمال خیر برخوردار می‏شود. رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در اشاره به نتیجه کمک به دیگران می‏فرمایند: «تا زمانی که انسان مؤمن در کمک و خدمت به برادر مؤمن خود کوشا باشد، خداوند نیز او را کمک و یاری خواهد کرد».

مصادیق خدمت به مردم
گمان برخی این است که خدمت به مردم و کمک به آنان، منحصر در حلّ مشکلات مادّی و برطرف ساختن نیازهای مالی آن هاست، در حالی که چه بسا کمک به حلّ گرفتاری‏های روحی و نیازهای عاطفی، در تأمین سعادت واقعی و طراوت و شادابی زندگی آنان مؤثرتر است. بر این اساس، در مجموعه رهنمودهای اولیای الهی، آن گاه که از خدمت به هم‏نوعان سخن به میان می‏آید، علاوه بر تأمین نیازهای جسمانی، از ضرورت برآورده سازی نیازهای روحی و روانی آن‏ها نیز بحث می‏شود. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در تبیین بهترین کارها در نزد پروردگار عالم سه چیز را جزء بهترین کارها می‏شمارند: «ایجاد خوشحالی در دل مومن، برطرف ساختن گرسنگی‏اش، زدودن غم و اندوه از چهره او».

پیروان واقعی اهل‏بیت
خدمت به برادران دینی و کمک به آنان، به اندازه‏ای در دیدگاه اولیای الهی حائز اهمیّت است که در برخی از روایاتْ آن جا که سخن از پیروان واقعی اهل‏بیت به میان می‏آید، میزان پای‏بندی آنان به اصل خدمت و مساعدت به برادران دینی، ملاک و معیار پیرو حقیقی بودن اهل‏بیت علیهم‏السلام ذکر می‏شود. نقل شده است که: «روزی یکی اصحاب امام باقر علیه‏السلام به آن حضرت عرض کرد: الحمداللّه‏ پیرو شما اهل‏بیت علیهم‏السلام در جامعه ما فراوان است. امام باقر علیه‏السلام فرمودند: آیا افراد ثروت‏مند و بی‏نیازتان به مستمندان عطوفت و مهربانی نشان می‏دهند؟ آیا نیکوکاران از تقصیر خطاکاران در می‏گذرند؟ آیا در مسائل مالی به یکدیگر کمک می‏کنند و نیازهای همدیگر را برطرف می‏سازند؟ آن فرد عرض کرد: خیر، به این اندازه که می‏فرمایید به همدیگر رسیدگی نمی‏کنند. حضرت فرمودند: پس آن‏ها پیرو واقعی ما نیستند؛ زیرا پیروان واقعی، کسانی هستند که این گونه که گفتم عمل کنند».

ایمان به خدا و خدمت به مردم
ایمان چون سایر امور، دارای علامت‏هایی است که از دقت در رفتارهای فردی و اجتماعی انسان مؤمن، می‏توان به وجود آن پی برد. از جمله نشانه‏های ایمان، پیش‏قدم بودن در کمک به مردم و تلاش در برآورده شدن نیازهای آنان است. امام صادق علیه‏السلام در این باره می‏فرمایند: «کسی که برادر مؤمنش نیاز خود را در پیش او مطرح می‏کند، با خوش رویی برخورد نکند، به خدا و پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ایمان نیاورده است. پیرو ما اگر قدرت داشت، نیاز او را برآورده می‏کند و اگر خود به تنهایی قادر بر آن نیست، به کمک دیگر مومنان این کار را انجام می‏دهد تا حاجت برادر دینی‏اش را برطرف گردد.

نعمت بودن خدمت‏رسانی
متأسفانه به دلیل عدم شناخت حقیقت نیاز بندگان خدا، در بیش‏تر موارد، انسان‏ها از روبه‏رو شدن با انسان‏های نیازمند که محتاج کمک و یاری هستند، ناراحت و روی گردان می‏شوند. امّا سیره و روش اولیای الهی خلاف این بوده است؛ چرا که آنانْ نیازهای مردم را که به آنها عرضه می‏شد، از جمله نعمت‏های الهی می‏دانستند و با تمام وجود درصدد برطرف ساختن آن بر می‏آمدند. امام زین‏العابدین علیه‏السلام در اشاره به حقیقت نیاز مردم می‏فرمایند: «نیازهای مردم به شما، از نعمت‏های الهی است که به شما روی آورده است؛ بناربراین، هرگز از برخورد با آن خسته و ناراحت نشوید» و به این خاطر امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند: «وقتی حاجت‏مندی به من مراجعه می‏کند، سعی می‏کنم هر چه زودتر نیاز او را برآورده سازم؛ چرا که می‏ترسم او به صورتی دیگر بی‏نیاز شود و من از دست‏یابی به پاداش انجام این کار نیک محروم شوم».

خدمت‏رسانی، عامل پیوند با ولایت
در توصیف حقیقت عرضه نیاز برادران دینی و آثار پاسخ مثبت دادن به خواسته‏های آنان و برآورده ساختن نیازهایشان، جملات فراوانی از امامان معصوم علیهم‏السلام نقل شده است که هر یک از آن‏ها، به بخشی از اهمیّت و فضیلت یاری رساندن به مؤمنان و خدمت کردن به آنان اشاره دارد. امام موسی بن جعفر علیه‏السلام در این‏باره می‏فرمایند: «وقتی برادر مؤمنی نیاز خود را به مؤمنی عرضه می‏کند، این عرضه کردنْ نعمتی است که از سوی پروردگار عالمیان به سوی او فرستاده شده است؛ بنابراین اگر فرد مؤمن نیاز برادر خود را برطرف کند، این کار او را به ولایت و دوستی ما پیوند می‏دهد و از این رهگذر، زمینه نزدیک شدن به خداو برخورداری از ولایت و محبّت الهی برای او فراهم می‏شود».

پیامدهای کوتاهی در خدمت‏رسانی
همان‏گونه که تلاش برای خدمت به هم‏نوعان و برادران دینی، آثار و برکات فراوان دنیوی و اخروی برای انسان در پی دارد، کوتاهی در این کار نیز باعث گرفتاری‏های فراوانی می‏شود که از جمله عواقب بد آنْ گرفتاری به عذاب سخت الهی است. امام صادق علیه‏السلام در روایتی، ضمن بر شمردن برکات و فضایل کمک به برطرف‏سازی نیاز مؤمنان، خطر کوتاهی در انجام این تکلیف را چنین گوش‏زد می‏کنند:... «خداوند هیچ امّتی را عذاب نمی‏کند، مگر وقتی که در حق برادران نیازمند خود کوتاهی و سهل انگاری کرده باشند».

شیوه صحیح خدمت‏گزاری
خدمت به برادران دینی و برآوردن نیازهای آنان، یک وظیفه است، همان‏گونه که انجام تمام وظایف دینی، یک سلسله شرایط و شیوه‏های خاصی دارند، کمک به مردم نیز وقتی مورد رضایت کامل خداوند است که با رعایت اصولی انجام گیرد. به عنوان مثال، خدمت‏گزار باید در خدمت به برادر مؤمن‏اشْ با روی گشاده با او برخورد کند، در برآوردن حاجت او سستی و تنبلی به خرج ندهد، از منّت گذاشتن به او ـ که سبب تباهی اجر معنوی عمل اوست ـ خودداری کند و... . علی بن ابی طالب علیه‏السلام در این‏باره رهنمودهای زیادی دارند؛ از جمله ایشان می‏فرمایند: «برآوردن نیازهای مردم، هنگامی به صورت کامل انجام می‏گیرد که سه امر رعایت شود: اول این که برآورنده نیاز کار خود را کوچک و ناچیز بشمارد، دوم این که تا جایی که ممکن است، نیکی به مردم را مکتوم و پنهان نگه دارد، و سوم این که در برآوردن نیازْ تا حدّی که ممکن است، شتاب به خرج دهد».

وظیفه نیازمندان
فرهنگ اسلام از افراد جامعه اسلامی می‏خواهد که تا حدّ توان، از اظهار نیاز خود به دیگران خودداری کنند و بکوشند تا خود نیازهایشان را به صورتی شایسته برآورده سازند؛ البته در صورت ناچار شدن هم، به گونه‏ای اظهار نیاز کنند که شخصیّت انسانی‏ها آن‏ها آسیب نبیند. امام حسین علیه‏السلام دراین باره می‏فرمایند: «تقاضای خود را، جز با افرادی که این ویژگی‏ها را دارند مطرح نکن: اول دین‏داران، چرا که این دسته دین خود را با برطرف کردن نیاز تو حفظ می‏کنند؛ دوم جوان‏مردان؛ چون غیرت انسانِ جوان‏مرد نمی‏گذارد که تو را دست خالی برگرداند؛ و سوم شرافت‏مندان، زیرا انسان شرافت‏مند، درک می‏کند که تو با رو انداختن در نزد او، از آبرویت مایه گذاشتی، بنابراین در حفظ آبرویت از طریق برآوردن نیاز تو تلاش می‏کند».

وظیفه خدمت‏رسانی
از آن جا که جامعه اسلامی یک واحد به هم پیوسته است که همگان در قبال حفظ نظام و سلامت آن مسؤلند، تمام افراد موظفند از به هم خوردن تعادل آن جلوگیری به عمل آورند. هم‏چنین از آن‏جا که عدم توجه به تأمین نیازهایی که افراد پیدا می‏کنند و کوتاهی در خدمت‏رسانی به موقعْ در دراز مدّت، کیان جامعه را به خطر می‏اندازد، همه افراد جامعه با توجه به امکاناتی که در اختیار دارند، باید در یاری رساندن به دیگران پیش‏قدم باشند. امام صادق علیه‏السلام در اشاره به این مسؤلیت همگانی می‏فرمایند: «مسلمانان موظفند در رسیدگی و کمک به نیازمندان کوشا باشند، به یکدیگر عطوفت و مهربانی نشان دهند، از پرداختن کمک‏های مالی به همدیگر مضایقه نکنند و به هنگام پیدا شدن گرفتاری‏ها، یار و یاور یکدیگر باشند».

سبب زوال نعمت‏ه
از سنت‏های الهی آن است که تا زمانی که بنده در شکرگزاری از نعمت‏های الهی کوتاهی نکند، خداوند نعمت او را افزون می‏سازد؛ ولی در مقابلْ کوتاهی در شکرگزاری، موجب سلب نعمت می‏شود. از آن‏جا که یکی از حکمت‏های برخورداری برخی از افراد از نعمت‏های بیش‏تر، کمک به دیگران است، بر این اساسْ اگر خداوند به کسی نعمت زیادی داد، ولی او در کمک به نیازمندان وخدمت به هم‏نوعان کوتاهی کرد، طولی نمی‏کشد که این نعمت از او گرفته می‏شود. حضرت علی علیه‏السلام در این‏باره می‏فرمایند: «خداوند بندگانی دارد که به آنان نعمت‏هایی داده است تا آن را به دیگر بندگانش برسانند که به آن نیاز دارند. هرگاه آن بنده در این کار کوتاهی کند و از رساندن آن به دیگران سرباز زند، خداوند آن نعمت‏ها را از او باز می‏ستاند و در اختیار دیگرانی می‏گذارد که شایستگی این کار را دارند».

دست آوردهای کارگشایی
برای تلاش برآورندگان نیازهای برادران دینی، فایده‏های بسیاری اعم از دنیوی و اخروی در مجموعه روایات ذکر شده است. از امام صادق علیه‏السلام نقل شده است که: «هر کس در پی برطرف‏سازی نیازهای برادران دینی قدم بردارد، خداوند پاداش‏های ویژه‏ای به او عطا می‏کند. که از جمله آن‏هاست آمرزش برخی از گناهان او، دست‏یابی به بعضی کمالات برتر و رسیدن به مقام و منزلت شفیع بودن». بر این اساس، مشکل‏گشایی از گرفتاری‏های مؤمنانْ از جمله کارهای پسندیده‏ای است که برکات بسیار زیادی در نیل به کمالات و دور گشتن از گناهان و دست‏یابی به سعادت در پی دارد.

پدید آورنده : سید صادق سید نژاد