خدمت کردن به مردم به معنای برآوردن نیازهای آنان از راههای درست است. این موضوع را به دو لحاظ می توان به مادی و معنوی تقسیم کرد.
خدمتگزاری به مردم اعم از آن که مادی یا معنوی باشد در فرهنگ اسلامی، یکی از عبادت های پر اهمیت به شمار می آید. نقل است پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمودند: هر کس نیازی از برادر مؤمنش را برآورد مانند آن است که عمری خدای بزرگ را عبادت کرده باشد.[1] مهم ترین نیاز بشر در این دنیا، داشتن «حیات طیبّه» یعنی زندگی پاک است زندگی ای که در آن نه فقط آلودگی هایی مانند دشمنی کردن با یکدیگر،‌حق کشی و حق پوشی وجود ندارد بلکه سراسر آن از عدالت خواهی،‌ صلح، ایثار و کرامت انسانی موج می زند.
خداوند مهربان تحقق «حیات طیبّه» را در گرو ایمان و عمل صالح می داند و در قرآن کریم می فرماید: «هر مرد و زن مؤمنی که عمل شایسته انجام دهند آنان را به حیاتی پاک زنده می کنیم و در آخرت نیز به آنان، بهتر از آنچه انجام داده اند می بخشیم.[2] ...

امام صادق علیه السلام: مَن کَانَ فِی حاجَةِ أخیه کَانَ اللهُ فِی حاجَتِه؛(114) هر کس در پی برآوردن حاجت برادر خود باشد، خداوند نیز در تدبیر نیازمندیهای او است. «برادری» از برجسته ترین نمودهای جامعه دینی است، گره گشایی، همراهی و دستگیری از یکدیگر عامل استحکام این برادری است که در قرآن کریم بر آن تأکید شده است.(115) نیز حضرت صادق علیه السلام می فرماید: «مَن قَضی لأخیهِ المُؤمنِ حاجَةً قَضی الله لَه حَوائِجَ کَثیرةً»؛(116) کسی که یک حاجت برادر دینی خود را برآورده نماید، خداوند بسیاری از حاجت ها و خواسته های او را برآورده خواهد کرد.

این جهان کوه است و فعل ما ندا سوی ما آید نداها را صَدا سنت الهی بر این است که دنیا دارِ کار، و آخرت، وقت حساب و ثواب و جزا باشد و لی از آن جا که هر کار خوب تأثیرات مثبت و هر گناهی، پلیدی می آورد، آثار بخشی از نتایج کارها در همین دنیا، پیدا و دامنگیر انسان می شود.

به ویژه در ارتباط با والدین، صله رحم و مظلومان بی پناه. عبدالله فرزند امام کاظم علیه السلام گوید: از پدرم پرسیدم: هر گاه بنده ای تصمیم بگیرد گناهی یا ثوابی انجام دهد، آیا آن فرشته که مسؤول ثبت اعمال انسان هستند با خبر می شوند؟ حضرت فرمود: آیا بوی چاه فاضلاب و بوی عطر یکسان است؟ عرض کردم: خیر.

فرمود: به راستی همان لحظه که بنده ای اراده می کند کار نیکی انجام دهد، نفسش خوشبو می شود، پس فرشته ای که در طرف راست او مأمور نوشتن خوبی هاست به دوستش که در طرف چپ مأمور ثبت گناهان است می گوید: شما در پی استراحت برو که کاری نداری و پس از انجام کار، آن را در نامه عمل ثبت می کند. و آن گاه که بنده ای به گناهی تصمیم می گیرد، نَفَسش با بوی بد بیرون می شود و فرشته سمت چپی به آن که طرف راست است می گوید: شما از کارت دست بکش، که او تصمیم بر گناه دارد و پس از انجام، آن را ثبت می کند.»(117) از امام علی علیه السلام روایت است: الف) هر چه می توانی به همنشین خویش نیکی کن؛ زیرا واقعاً رشد آن را می بینی، هر وقت بخواهی.(118) ب) دو تاجر که - دادوستد می کنند - وقتی راست بگویند و نیکی کنند به کارشان برکت داده شود و هنگامی که خیانت کنند و دروغ گویند، بی برکت می شود... .

(119) ج) گاه ملتی فاسق و فاجرند ولی به همدیگر کمک می کنند.

بر اثر آن اموالشان زیاد می شود و نیکی می کنند در نتیجه، عمرشان زیاد می شود.(120) بوی بهشت یکی از خدمت گزاران امام صادق علیه السلام به نام سالمه می گوید: حضرت وقت احتضار (از شدت اثر سمی که به او داده بودند) بی هوش بود، هنگامی که به هوش آمد، فرمود: به حسن افطس هفتاد دینار بدهید و به فلانی این مقدار و به دیگری فلان مقدار. عرض کردم: به کسی این همه پول می دهید که شمشیر کشید و قصد کشتن شما را داشت؟ در پاسخ فرمود: آیا مایل نیستی من از کسانی باشم که خداوند درباره آنها می فرماید: «وَالذینَ یَصلِونَ ما أمَرَ اللهُ بِهِ أنْ یوصَلَ و یَخشَونَ ربَّهم و یَخافونَ سوءَ الحِساب»؛(121) آنان که پیوندهایی که خداوند به آن امر کرده است برقرار می کنند و از پروردگارشان می ترسند و از بدی حساب (روز قیامت) بیم دارند.

آری! ای سالمه! خداوند بهشت را آفرید و بویش را خوب و مطبوع قرار داد و بوی دل انگیز بهشت از مسافت دو هزار سال به مشام می رسد و همین بوی خوش به مشام دو دسته نمی رسد: عاق پدر و مادر و قاطع ارحام.(122) دعای فرشته راوی می گوید: وقتی که اعمال عرفات را تمام کردم به ابراهیم پسر شعیب برخوردم و سلام کردم.

ابراهیم یکی از چشمهایش را از دست داده بود.

چشم سالمش نیز سخت سرخ بود.

مثل اینکه لخته خون است.

گفتم: یک چشمت از بین رفته، به خدا من بر چشم دیگرت می ترسم! اگر کمی از گریه خودداری کنی بهتر است.

گفت: به خدا سوگند! امروز حتی یک دعا درباره خود نکردم. گفتم: پس درباره چه کسی دعا کردی؟ گفت: درباره برادران دینی؛ زیرا از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: هر کس پشت سر برادرش دعا کند، خداوند فرشته ای را مأمور می کند که به او بگوید دو برابر آنچه برای خود خواستی بر تو باد! بدین جهت خواستم برای برادران دینی خود دعا کنم تا فرشته برای من دعا کند.

چون نمی دانم دعا درباره خودم قبول می شود یا نه؟ اما یقین دارم دعای مَلَک برای من مستجاب خواهد شد.(123)

امام صادق علیه السلام: مَن لَم یَهتَمَّ بِأُمور المُسلمین فَلَیس بِمُسلمٍ؛(34) هر که برای سامان دادن امور مسلمانان همّت نگمارد مسلمان نیست. این حدیث با تعبیرهای گوناگونی از معصومان علیهم السلام رسیده است.

حضرت صادق علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه وآله چنین روایت می کند: «هر که روزگارش را سپری کند و به امور مسلمین بی اهتمام و بی اعتنا باشد از آنان نیست و هر که بشنود ندای مردی را که فریاد می زند: ای مسلمانان کمک! ولی به او پاسخ مثبت ندهد، مسلمان نیست». اهتمام به امور مسلمانان - به معنای داشتن دغدغه و تلاش برای سامان دادن به کارهای امت اسلامی و نجات از گرفتاری ها، آن قدر اهمیت دارد که به منزله روح اسلامیت مطرح شده است.

شیخ حرّ عاملی، فقیهی که فتوای خویش را عنوان هر فصلی قرار می دهد و در بیشتر مسائل اخلاقی از همان سرآغاز می نویسد: «باب استحباب...»، در این جا فتوا داده است: باب وجوب اهتمام به امور مسلمانان. اگر از این غصه بمیرد جا دارد امام علی علیه السلام ضمن خطبه جهاد (خطبه 27 نهج البلاغه) می فرماید: «...

یکی از فرماندهان لشکر غارتگر معاویه به شهر مرزی «انبار» حمله ور شده و حسان بن حسّان بکری را کشته و سربازان و مرزبانان شما را از آن جا بیرون رانده است. به من خبر رسیده است که یکی از آنان به خانه زن مسلمان و زن غیر مسلمانی که در پناه اسلام جان و مالش محفوظ است، وارد شده و خلخال، دستبند، گردنبند و گوشوارهایشان را کنده و ربوده است.

حالی که آن ستمدیدگان هیچ وسیله ای برای دفاع، جز گریه و التماس نداشته اند.

اگر به خاطر این حادثه، مسلمانی از تأسف و غصه بمیرد از نظر من سزاوار و بجاست و ملامت نخواهد شد... .

(35) فلسفه فرمانروایی حضرت علی علیه السلام و سپاهش روانه جنگ جمل بودند.

نزدیک بصره در «ذی قار» برای آماده سازی نیروها توقف کوتاهی داشتند.

ابن عباس گوید: در آنجا دیدم فرمانده کل قوا، نشسته و کفشش را وصله می زند.

از من پرسید: ارزش این کفش چقدر است؟ گفتم: ارزشی ندارد، فرمود: «به خدا قسم این را از حکومت شما دوست تر دارم، مگر آن که حقی را برپا سازم یا باطلی را براندازم»(36). امور مسلمانان گذشته از تأکیدهای فراوان اسلام بر خدمت رسانی و توجه به مسائل مسلمانان در متن دین راهکارهایی نظیر حج، امر به معروف، نهی از منکر، ولایت، خمس، زکات...

طراحی شده است.

این برنامه های عبادی در عبادت خالص خلاصه نمی شوند بلکه از مهم ترین فلسفه های برنامه های اجتماعی اسلام رسیدگی به مشکلات مسلمانان و خدمت رسانی به آنان است.

گرچه متأسفانه دست طاغوت ها و استعمارگران برخی برنامه های اجتماعی را تهی و بی مغز کرده به گونه ای که از اسلام جز اسم و از قرآن جز رسم نمانده است.

اواخر ریاست جمهوری بیل کلینتون، در ایّام حج، وی پیامی برای حاجیان فرستاد که ضمن پا فشاری بر آن دسته از مسائل اخلاقی مثل اخوت، عطوفت، مهربانی، مدارا، عفو و گذشت و...

- که البته صحیح است و مربوط به رفتار درونی مسلمانان با همدیگر می شود - به صورت مرموزی نتیجه گرفته بود: اسلام دین تسامح و تساهل و مهربانی است و باید با دیگران با محبت و لبخند برخورد کنید.

آن زمان جنگ بوسنی و مسأله فلسطین و...

مطرح بود ولی امروز عراق و افغانستان و...

نیز اضافه شده است.

آری، پیغام غارتگران و دوستانشان، همین است که سرزمینهای اسلام را اشغال، ثروتها را تاراج و همه حیثیت و اعتبار وناموس مسلمانان را لگد مال کنند و مسلمانان نیز بی خیال، سرگرم عیش و نوش باشند، مزاحمت نکنند، تا صلح و صفا و امنیت و زندگانی مسالمیت آمیز، فرصت مناسبی در اختیار آنان قرار دهد تا همگان را به بند بکشند، بندهای اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و... .

نا مسلمانی شخصی در ماه مبارک رمضان، روزه نمی گرفت ولی سحری می خورد.

به او گفتند: تو که نمی خواهی روزه بگیری، چرا خویشتن را به زحمت می اندازی؟ در پاسخ گفت: روزه که ندارم، اگر سحری هم نخورم که مطلقاً کافر خواهم بود.

پس بگذار نشانی از مسلمانی در وجودم باشد. سؤال: منظور از «فلیس بمسلم» یعنی نامسلمان قلمداد شدن کسی که به امور مسلمانان اهتمام نمی ورزد، چیست؟ جواب: یعنی مسلمان حقیقی و کامل نیست.

مسلمانی دو گونه است: الف) اسمی؛ ب) رسمی. مسلمان اسمی، هنگام آمارگیری، در زمره مسلمانان است و احکام ظاهری، شامل حالش می شود، بدنش پاک است، ازدواج با او حرام نیست، ذبیحه اش حلال است و می توان او را در قبرستان مسلمانان دفن کرد.

نظیر فاسق، منافق، جاسوس بیگانگان که شناسایی نشده باشد، غیر شیعه، و بسیاری از پادشاهان و سران ستم. مسلمان رسمی کسی است که می کوشد تسلیم خدای تعالی باشد و به دستورهای الهی عمل کند، بدیهی است که همه مؤمنان در یک درجه نیستند، روایاتی که «مسلمانی» را نفی می کند، یعنی مسلمان واقعی نیست و اسلام او بیشتر به کار این دنیا می آید ؛ مثلاً در روایات آمده است، «تارک الصلات» کافر است، «تارک الزکات» کافر است.

هنگامی که برخی عرب های بیابانی ادعا کردند: ما مؤمن شده ایم، قرآن دستور داد: نگویید مؤمن شده ایم بلکه بگویید: مسلمان شده ایم.(37) پس هر که به امور مسلمانان بی توجه باشد، مسلمان واقعی نیست، بلکه مسلمان ظاهری است.

بر اساس مطالعات تاریخی، زندگی بشر از دیرباز به صورت اجتماعی بوده است. بدون زندگی اجتماعی، امکان دست‏یابی به نیازمندی‏های متنوع انسان میسّر نیست. زندگی اجتماعی، علاوه بر وجود قانون دقیق و مجریان توان‏مند و همین طور ضامن اجرایی مطمئن که بتوانند حقوق افراد را به طور کامل تعیین و حفظ کنند، نیاز به برخورداری تک تک مردم و مدیران از یک روحیه هم‏کاری متقابل و احساس ضرورت خدمت به یکدیگر دارد؛ چرا که بدون وجود چنین تعهّدی، هم در روند اجرای قانون مشکلاتی بروز خواهد کرد و هم در استحکام پیوندهای اجتماعی خللی پدید خواهد آمد. بر این اساس، در تمام جوامعْ اندیشمندان به دنبال راه کارهای هستند تا حسّ خدمت به یکدیگر و احساس مسؤلیّت بیش‏تر در انجام وظایف را تقویت کنند. بررسی‏ها گویای این حقیقت است که در طول تاریخ، موفق‏ترین جوامعْ آن‏هایی بوده‏اند که حسّ هم‏کاری و خدمت به هم نوع و پای‏بندی به انجام وظیفه در آن‏ها بیش‏تر بوده است.

اسلام آیین اجتماعی
از آن جا که دینْ برنامه هدایت انسان است، کامل‏ترین دین آن است که همه ابعاد وجودی انسان را در نظر بگیرد و در هر مورد، رهنمودهای لازمی ارائه کند. آیین الهی اسلام، به عنوان آخرین و در عین حال کامل‏ترین برنامه هدایت انسانْ در مجموعه آموزه‏های خود، هم بُعد فردی و هم بُعد اجتماعی بشر را لحاظ کرده است. حتی می‏توان گفت به جهت این که زندگی اجتماعی آدمی، عرصه تعارض منافع و خواست‏هاست، بیش‏تر مورد توجه قرار گرفته است و نوع احکام و برنامه‏های اسلامی، چون نماز جماعت، نماز جمعه، امر به معروف و نهی از منکر و...، به جنبه‏های اجتماعی توجه کرده‏اند. در این راستا، یکی از تکالیف مهمّ اسلامیْ ضرورت توجّه و اهتمام به امور مسلمانان است؛ یعنی هر فرد مسلمانْ موظف است آماده خدمت به دیگران باشد و همواره در راه حلّ مشکلات و گرفتاری‏های آن‏ها بکوشد. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در اشاره‏به اهمیت این کار می‏فرمایند: «هر کس که صبح کند، در حالی که به اصلاح امور مسلمانان اهتمام نداشته باشد، مسلمان نیست».

محبوب‏ترین مردم
در فرهنگ اسلام، رعایت حقوق مردمان از جایگاه والایی برخوردار است. علاوه بر آن که در قرآنْ از انسان به عنوان خلیفه و جانشین خداوند بر روی زمین یاد می‏شود، در برخی از روایات اهلبیت علیهم‏السلام از مردم، اعم از مؤمن و غیرمؤمن، تحت عنوان «عیال اللّه‏» یعنی خانواده خداوند یاد می‏شود. رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پس از تصریح به این حقیقت می‏فرمایند: «محبوب‏ترین افراد در پیش‏گاه خداوند متعال، آن کسانی هستند که به عیال خداوند سود برسانند و خانواده‏ای را مسرور سازند».

با ارائه چنین تصویری از جایگاه مردم در جامعه انسانی، خود به خود آن‏ها موظّف می‏شوند در تأمین نیازها و انجام کارها همیشه دیدی وسیع داشته باشند، نیازهای دیگران را نیز نیاز خود بدانند و در حدّ توان، در حلّ گرفتاری‏ها و برآورده شدن نیازهای آنان تلاش کنند.

ضرورت پیش گامی در خدمت
با توجّه به اهمیّتی که اسلام برای شخصیّت انسان قائل است، برآورده ساختن نیازهای او را یکی از کارهای پسندیده برمی شمرد و از این طریق، نه تنها مردمان مسلمان، به برآورده ساختن نیازمندی‏های نیازمندان تشویق و ترغیب می‏شوند، بلکه در بسیاری از روایات تصریح شده که نباید گذاشت شخص نیازمند، نیازش را به ما بازگو کند و از حقوق برادران دینی این است که پیش از آن که او به بیان نیازش بپردازد، مسلمانان خواسته او را برآورده سازند. امام صادق علیه‏السلام در این خصوص تصریح دارند که: «هرگاه انسان بداند که برادر مؤمنش نیازمند است و نیازش را برآورده نسازد و او مجبور شود که درخواست برآورده شدن نیاز خود را بکند، در ازای این کار هیچ پاداشی به انسان تعلق نمی‏گیرد».

آسوده‏گان روز قیامت
در فرهنگ اسلام، نه تنها برآورده ساختن نیاز مردم جامعه اسلامی، یک تکلیف لازم و ارزشمند است، بلکه اصل تلاش برای برآورده سازی نیازمندی انسان‏ها هم مورد تأکید اولیای الهی است؛ چه این تلاش به هدف برسد یا نه. بنابراین، کسی که بر طبق قرائن عادی، توانایی برآورده ساختن نیاز مردم را ندارد، نباید دست روی دست بگذارد، بلکه باید به فریضه دیگری جامه عمل پوشد که «کوشش در برآورده ساختن نیاز مردم» است. علی بن ابی طالب علیه‏السلام در توصیف عاقبت کسانی که در راستای برآورده ساختن حاجت‏های مردم می‏کوشند می‏فرماید: «خداوند متعال در روی زمین بندگانی دارد که در مسیر برآورده شدن نیازمندی‏های مردم خود را به تکاپو می‏پردازند، این گروه از بندگان، در روز قیامت آسوده خاطر خواهند بود».

باید خدمت رساندْ
شاید گمان شود همین قدر که از اعمال و رفتارهای کسی به دیگران زیانی نرسد، کافی است؛ ولی از دقت در آموزه‏های دینی، ناصواب بودن این دیدگاه آشکار می‏شود. توصیه معارف اسلامی به همه افراد این است که علاوه بر زیان نرساندن به مردم، باید تلاش کنند تا سودی از اعمالشان به آنان برسد. با توجّه به اصولی چون برادری مؤمنان با یکدیگر، احسان و نیکوکاری، ضرورت اهتمام به امور مسلمانان، کمک به مستمندان و..، دل خوش کردن به عدم ضرر رسانی به برادران دینی کفایت نمی‏کند، بلکه باید در حدّ توانْ نسبت به برطرف ساختن مشکلات دیگران نیز اقدام شود. بر این اساس در فرهنگ اسلامی، شخصیت‏های بزرگ ادبی، اشخاصی را که سودی به مردم ندارند نکوهش می‏کنند. ناصرخسرو در این باره می‏گوید:

بسوزند چوب درختان بی‏بَر  سزا خود همین است مر بی‏بَری را 

خدمت و یاری به مردم، برتر از عبادت
اگر چه همه کارهای انسانْ وقتی با هدف اطاعت از دستورات الهی انجام گیرد، عبادت محسوب می‏شوند و انسان با انجام آن‏ها، مستحقّ پاداش نیکی از خداوند می‏شود، ولی مراتب اعمال عبادی با یکدیگر بسیار متفاوت است و برخی از آن‏ها در مقایسه با سایر کارها، از اهمیت بیش‏تر و در نتیجه پاداشی افزون‏تر برخوردارند. از مجموعه تعابیری که در روایات درباره خدمت به مردم و یاری رساندن به آن‏ها شده است، برتری این عمل نسبت به عبادات مستحبی‏ای چون اعتکاف، طواف کعبه و روزه مستحبی و...، به خوبی معلوم می‏شود. در روایتی پیامبراکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «به خدا قسم که برآوردن یک حاجت مؤمن، از روزه یک ماه و اعتکاف یک ماه در مسجد برتر است». البتّه این قبیل از تعابیر، به معنای نفی فضیلت عبادات یا کوچک شمردن آن‏ها نیست، بلکه تبیین اهمیت خدمت‏رسانی به مردم بوده و گرنه هر عمل عبادی، جایگاه و اهمیت خاص خود را داراست.

اثر خدمت به دیگران
گاهی عده‏ای در نتیجه فریفته شدن به زرق و برق دنیا و دور شدن از فرهنگ اهلبیت علیهم‏السلام گمان می‏کنند با بی‏تفاوتی نشان دادن در برابر نیازها و گرفتاری‏های دیگران، خود را از تحمّل ضرر و زیان رها می‏سازند. این افراد غافل از این هستند که این کار، نه تنها مشکلات زندگی اجتماعی را ـ که زیان آن دامن خودشان را نیز می‏گیرد ـ دو چندان می‏کند، بلکه در اثر این کوتاهی، از توفیقات معنوی و امدادهای الهیِ بیش‏تری نیز محروم می‏گردند، بدین دلیل که در جهان‏بینی اسلامی، علّت تشویق به کارهای پسندیده آن است که علاوه بر دیگرانْ در درجه اوّل خود شخص از دریافت برکات این اعمال خیر برخوردار می‏شود. رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در اشاره به نتیجه کمک به دیگران می‏فرمایند: «تا زمانی که انسان مؤمن در کمک و خدمت به برادر مؤمن خود کوشا باشد، خداوند نیز او را کمک و یاری خواهد کرد».

مصادیق خدمت به مردم
گمان برخی این است که خدمت به مردم و کمک به آنان، منحصر در حلّ مشکلات مادّی و برطرف ساختن نیازهای مالی آن هاست، در حالی که چه بسا کمک به حلّ گرفتاری‏های روحی و نیازهای عاطفی، در تأمین سعادت واقعی و طراوت و شادابی زندگی آنان مؤثرتر است. بر این اساس، در مجموعه رهنمودهای اولیای الهی، آن گاه که از خدمت به هم‏نوعان سخن به میان می‏آید، علاوه بر تأمین نیازهای جسمانی، از ضرورت برآورده سازی نیازهای روحی و روانی آن‏ها نیز بحث می‏شود. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در تبیین بهترین کارها در نزد پروردگار عالم سه چیز را جزء بهترین کارها می‏شمارند: «ایجاد خوشحالی در دل مومن، برطرف ساختن گرسنگی‏اش، زدودن غم و اندوه از چهره او».

پیروان واقعی اهل‏بیت
خدمت به برادران دینی و کمک به آنان، به اندازه‏ای در دیدگاه اولیای الهی حائز اهمیّت است که در برخی از روایاتْ آن جا که سخن از پیروان واقعی اهل‏بیت به میان می‏آید، میزان پای‏بندی آنان به اصل خدمت و مساعدت به برادران دینی، ملاک و معیار پیرو حقیقی بودن اهل‏بیت علیهم‏السلام ذکر می‏شود. نقل شده است که: «روزی یکی اصحاب امام باقر علیه‏السلام به آن حضرت عرض کرد: الحمداللّه‏ پیرو شما اهل‏بیت علیهم‏السلام در جامعه ما فراوان است. امام باقر علیه‏السلام فرمودند: آیا افراد ثروت‏مند و بی‏نیازتان به مستمندان عطوفت و مهربانی نشان می‏دهند؟ آیا نیکوکاران از تقصیر خطاکاران در می‏گذرند؟ آیا در مسائل مالی به یکدیگر کمک می‏کنند و نیازهای همدیگر را برطرف می‏سازند؟ آن فرد عرض کرد: خیر، به این اندازه که می‏فرمایید به همدیگر رسیدگی نمی‏کنند. حضرت فرمودند: پس آن‏ها پیرو واقعی ما نیستند؛ زیرا پیروان واقعی، کسانی هستند که این گونه که گفتم عمل کنند».

ایمان به خدا و خدمت به مردم
ایمان چون سایر امور، دارای علامت‏هایی است که از دقت در رفتارهای فردی و اجتماعی انسان مؤمن، می‏توان به وجود آن پی برد. از جمله نشانه‏های ایمان، پیش‏قدم بودن در کمک به مردم و تلاش در برآورده شدن نیازهای آنان است. امام صادق علیه‏السلام در این باره می‏فرمایند: «کسی که برادر مؤمنش نیاز خود را در پیش او مطرح می‏کند، با خوش رویی برخورد نکند، به خدا و پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ایمان نیاورده است. پیرو ما اگر قدرت داشت، نیاز او را برآورده می‏کند و اگر خود به تنهایی قادر بر آن نیست، به کمک دیگر مومنان این کار را انجام می‏دهد تا حاجت برادر دینی‏اش را برطرف گردد.

نعمت بودن خدمت‏رسانی
متأسفانه به دلیل عدم شناخت حقیقت نیاز بندگان خدا، در بیش‏تر موارد، انسان‏ها از روبه‏رو شدن با انسان‏های نیازمند که محتاج کمک و یاری هستند، ناراحت و روی گردان می‏شوند. امّا سیره و روش اولیای الهی خلاف این بوده است؛ چرا که آنانْ نیازهای مردم را که به آنها عرضه می‏شد، از جمله نعمت‏های الهی می‏دانستند و با تمام وجود درصدد برطرف ساختن آن بر می‏آمدند. امام زین‏العابدین علیه‏السلام در اشاره به حقیقت نیاز مردم می‏فرمایند: «نیازهای مردم به شما، از نعمت‏های الهی است که به شما روی آورده است؛ بناربراین، هرگز از برخورد با آن خسته و ناراحت نشوید» و به این خاطر امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند: «وقتی حاجت‏مندی به من مراجعه می‏کند، سعی می‏کنم هر چه زودتر نیاز او را برآورده سازم؛ چرا که می‏ترسم او به صورتی دیگر بی‏نیاز شود و من از دست‏یابی به پاداش انجام این کار نیک محروم شوم».

خدمت‏رسانی، عامل پیوند با ولایت
در توصیف حقیقت عرضه نیاز برادران دینی و آثار پاسخ مثبت دادن به خواسته‏های آنان و برآورده ساختن نیازهایشان، جملات فراوانی از امامان معصوم علیهم‏السلام نقل شده است که هر یک از آن‏ها، به بخشی از اهمیّت و فضیلت یاری رساندن به مؤمنان و خدمت کردن به آنان اشاره دارد. امام موسی بن جعفر علیه‏السلام در این‏باره می‏فرمایند: «وقتی برادر مؤمنی نیاز خود را به مؤمنی عرضه می‏کند، این عرضه کردنْ نعمتی است که از سوی پروردگار عالمیان به سوی او فرستاده شده است؛ بنابراین اگر فرد مؤمن نیاز برادر خود را برطرف کند، این کار او را به ولایت و دوستی ما پیوند می‏دهد و از این رهگذر، زمینه نزدیک شدن به خداو برخورداری از ولایت و محبّت الهی برای او فراهم می‏شود».

پیامدهای کوتاهی در خدمت‏رسانی
همان‏گونه که تلاش برای خدمت به هم‏نوعان و برادران دینی، آثار و برکات فراوان دنیوی و اخروی برای انسان در پی دارد، کوتاهی در این کار نیز باعث گرفتاری‏های فراوانی می‏شود که از جمله عواقب بد آنْ گرفتاری به عذاب سخت الهی است. امام صادق علیه‏السلام در روایتی، ضمن بر شمردن برکات و فضایل کمک به برطرف‏سازی نیاز مؤمنان، خطر کوتاهی در انجام این تکلیف را چنین گوش‏زد می‏کنند:... «خداوند هیچ امّتی را عذاب نمی‏کند، مگر وقتی که در حق برادران نیازمند خود کوتاهی و سهل انگاری کرده باشند».

شیوه صحیح خدمت‏گزاری
خدمت به برادران دینی و برآوردن نیازهای آنان، یک وظیفه است، همان‏گونه که انجام تمام وظایف دینی، یک سلسله شرایط و شیوه‏های خاصی دارند، کمک به مردم نیز وقتی مورد رضایت کامل خداوند است که با رعایت اصولی انجام گیرد. به عنوان مثال، خدمت‏گزار باید در خدمت به برادر مؤمن‏اشْ با روی گشاده با او برخورد کند، در برآوردن حاجت او سستی و تنبلی به خرج ندهد، از منّت گذاشتن به او ـ که سبب تباهی اجر معنوی عمل اوست ـ خودداری کند و... . علی بن ابی طالب علیه‏السلام در این‏باره رهنمودهای زیادی دارند؛ از جمله ایشان می‏فرمایند: «برآوردن نیازهای مردم، هنگامی به صورت کامل انجام می‏گیرد که سه امر رعایت شود: اول این که برآورنده نیاز کار خود را کوچک و ناچیز بشمارد، دوم این که تا جایی که ممکن است، نیکی به مردم را مکتوم و پنهان نگه دارد، و سوم این که در برآوردن نیازْ تا حدّی که ممکن است، شتاب به خرج دهد».

وظیفه نیازمندان
فرهنگ اسلام از افراد جامعه اسلامی می‏خواهد که تا حدّ توان، از اظهار نیاز خود به دیگران خودداری کنند و بکوشند تا خود نیازهایشان را به صورتی شایسته برآورده سازند؛ البته در صورت ناچار شدن هم، به گونه‏ای اظهار نیاز کنند که شخصیّت انسانی‏ها آن‏ها آسیب نبیند. امام حسین علیه‏السلام دراین باره می‏فرمایند: «تقاضای خود را، جز با افرادی که این ویژگی‏ها را دارند مطرح نکن: اول دین‏داران، چرا که این دسته دین خود را با برطرف کردن نیاز تو حفظ می‏کنند؛ دوم جوان‏مردان؛ چون غیرت انسانِ جوان‏مرد نمی‏گذارد که تو را دست خالی برگرداند؛ و سوم شرافت‏مندان، زیرا انسان شرافت‏مند، درک می‏کند که تو با رو انداختن در نزد او، از آبرویت مایه گذاشتی، بنابراین در حفظ آبرویت از طریق برآوردن نیاز تو تلاش می‏کند».

وظیفه خدمت‏رسانی
از آن جا که جامعه اسلامی یک واحد به هم پیوسته است که همگان در قبال حفظ نظام و سلامت آن مسؤلند، تمام افراد موظفند از به هم خوردن تعادل آن جلوگیری به عمل آورند. هم‏چنین از آن‏جا که عدم توجه به تأمین نیازهایی که افراد پیدا می‏کنند و کوتاهی در خدمت‏رسانی به موقعْ در دراز مدّت، کیان جامعه را به خطر می‏اندازد، همه افراد جامعه با توجه به امکاناتی که در اختیار دارند، باید در یاری رساندن به دیگران پیش‏قدم باشند. امام صادق علیه‏السلام در اشاره به این مسؤلیت همگانی می‏فرمایند: «مسلمانان موظفند در رسیدگی و کمک به نیازمندان کوشا باشند، به یکدیگر عطوفت و مهربانی نشان دهند، از پرداختن کمک‏های مالی به همدیگر مضایقه نکنند و به هنگام پیدا شدن گرفتاری‏ها، یار و یاور یکدیگر باشند».

سبب زوال نعمت‏ه
از سنت‏های الهی آن است که تا زمانی که بنده در شکرگزاری از نعمت‏های الهی کوتاهی نکند، خداوند نعمت او را افزون می‏سازد؛ ولی در مقابلْ کوتاهی در شکرگزاری، موجب سلب نعمت می‏شود. از آن‏جا که یکی از حکمت‏های برخورداری برخی از افراد از نعمت‏های بیش‏تر، کمک به دیگران است، بر این اساسْ اگر خداوند به کسی نعمت زیادی داد، ولی او در کمک به نیازمندان وخدمت به هم‏نوعان کوتاهی کرد، طولی نمی‏کشد که این نعمت از او گرفته می‏شود. حضرت علی علیه‏السلام در این‏باره می‏فرمایند: «خداوند بندگانی دارد که به آنان نعمت‏هایی داده است تا آن را به دیگر بندگانش برسانند که به آن نیاز دارند. هرگاه آن بنده در این کار کوتاهی کند و از رساندن آن به دیگران سرباز زند، خداوند آن نعمت‏ها را از او باز می‏ستاند و در اختیار دیگرانی می‏گذارد که شایستگی این کار را دارند».

دست آوردهای کارگشایی
برای تلاش برآورندگان نیازهای برادران دینی، فایده‏های بسیاری اعم از دنیوی و اخروی در مجموعه روایات ذکر شده است. از امام صادق علیه‏السلام نقل شده است که: «هر کس در پی برطرف‏سازی نیازهای برادران دینی قدم بردارد، خداوند پاداش‏های ویژه‏ای به او عطا می‏کند. که از جمله آن‏هاست آمرزش برخی از گناهان او، دست‏یابی به بعضی کمالات برتر و رسیدن به مقام و منزلت شفیع بودن». بر این اساس، مشکل‏گشایی از گرفتاری‏های مؤمنانْ از جمله کارهای پسندیده‏ای است که برکات بسیار زیادی در نیل به کمالات و دور گشتن از گناهان و دست‏یابی به سعادت در پی دارد.

پدید آورنده : سید صادق سید نژاد

قرآن مجید آراستگی عموم پیامبران الهی را به دو ویژگی خیرخواهی و امانت‏داری لازم می‏داند.

پیامبران با داشتن این دو صفت پسندیده، صادقانه با مردم روبه‏رو می‏شدند و در خدمت آنان بودند.

حرف دل خویش را با آنها در میان می‏نهادند و درد و رنج حرف دل آنها را می‏شنیدند و برای کمک به مردم و رفع نیاز آنان و برای رفاه و آسایش و پیشرفت مادی و معنوی آنها خود را به زحمت می‏انداختند. (توبه: 128)

امام خمینی رحمه‏الله نیز با پیروی از این سیره پسندیده، پیوندی عمیق و ناگسستنی با ملت خویش و همه عاشقان انقلاب برقرار کرد که تا سالیان دراز ادامه خواهد یافت. عشق به مردم و تصمیم قاطع بر حل گرفتاری‏های آنان و ارائه خدمت خالصانه، در گفتار و تصمیم‏گیری‏های ایشان موج می‏زد. امت اسلامی را با تمام وجود دوست می‏داشت، خود را وقف خدمت به آنان کرد و خود را وام‏دار مردم می‏دانست. آنان را ولی‏نعمت خویش و خود را خدمتگزار آنان معرفی می‏کرد.

به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب، حضرت آیت اللّه‏ خامنه‏ای:

آن اراده نیرومندی که کوه‏های عظیم در مقابل او به حساب نمی‏آمدند، همواره در برابر فداکاری‏ها، شجاعت و احساسات پاک مردم، سر تعظیم فرود می آورد. آن روح بزرگ و کوه ستبر به دفعات در برابر عظمت مردم تکان می‏خورد و می‏لرزید.

ایشان در ملاقات‏های خود با مسئولان سفارش می‏کرد که شما باید خدمتگزار مردم باشید و به اعضای دفتر اخطار می[داد] که مبادا با مردم بدرفتاری شود.

به گواهی تاریخ، پس از پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و ائمه اطهار علیهم‏السلام عالمان دینی سودمندترین، خادم‏ترین و دل‏سوزترین افراد جامعه در حق مردم بوده‏اند و از نظر مادی و معنوی، بسیار در این راه می‏کوشیده‏اند و سختی می‏دیدند. امام راحل در این زمینه می‏فرمود: «محرومیت زدایی، عقیده و راه و رسم زندگی ماست».

حضرت علی علیه‏السلام می‏فرماید: «خداوند بر پیشوایان حق، واجب کرده است که (زندگی) خویش را با ناتوانان جامعه، برابر نهند، تا تهی‏دستی، به مستمند فشار نیاورد».

گویا امام راحل، این سخن حکیمانه را سرمشق زندگی خویش قرار داده بود که همواره هم‏سطح مردم زندگی می‏کرد و مسکن و خوراک و پوشاک و هزینه زندگی شخصی او همیشه در حد زندگی متوسط جامعه بود. هیچ‏گاه اسیر زرق و برق دنیا و تجمل و زندگی اشرافی نشد و همین ساده زیستی او آرام‏بخش دل محرومان بود.

شیخ انصاری، دست‏گیری از فقیران و بینوایان را از وظایف اصلی خود می‏دانست و از دوران کودکی این شیوه خداپسندانه را رعایت می‏داشت. از اشخاص ثقه پیاپی رسیده است که در بقعه پیر محمد (واقع در محله حیدرخانه دزفول) فقیری عاجز بود و شیخ هر شب، شام خود را به فقیر می‏داد و با شکم گرسنه می‏خوابید، یا خود به اندک چیزی قناعت می‏کرد.

پیام متن:
خدمت‏رسانی در سیره پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، حضرت علی علیه‏السلام ، امام خمینی رحمه‏الله و شیخ انصاری رحمه‏الله برای الگوسازی.

توصیه حضرت امام در خدمت رسانی به مردم،
به عنوان وسیله قرب الهی
از نگاه امام راحل، یکی از مبانی خدمت به مردم به ویژه به قشر محروم و مستضعف، این بود که این خواست خدا، تکلیف و عبادتی بزرگ است.

ما باید برای خدا کار بکنیم و برای خدا کار کردن، این است که ببینیم خدا چی فرموده است، چی گفته است، ما باید بکنیم. فرموده است که به مستمندان باید برسید، به مردم فقیر باید برسید.

ایشان در جای دیگر می‏فرماید:

«به همه در کوشش برای رفاه طبقات محروم وصیت می‏کنم که خیر دنیا و آخرت شماها رسیدگی به حال محرومان جامعه است».

خدمت به مردم و جامعه انواع و شکل‏هایی دارد. گاه خدمت‏های مادی است، از قبیل: تأمین نیازهای عمومی، بهداشت و غیره و گاه از نوع خدمت به افکار و پرورش انسان‏هاست. رسول گرامی اسلام فرموده است: «مَنْ اَصْبَحَ وَ لَمْ یَهْتَمَّ بِاُمُورِ الْمُسْلِمینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ؛ کسی که هر روز به امور مسلمانان همت نگمارد، مسلمان نیست».

از رسول مکرم اسلام پرسیده شد: محبوب‏ترین مردم نزد خداوند کیست؟ فرمود. «اَنْفَعُ النّاسِ لِلنّاسِ؛ کسی که سودش بیشتر به مردم برسد».

حضرت امام خدمتگزاری را در سیره اشرف مخلوقات جست و جو می‏کند، چرا که در روایتی از نبی مکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم آمده است:

اَلا وَ اِنّی اَنا اَبوُکُمْ، اَلا وَ اِنّی اَنا مَوْلاکُمْ، اَلا وَاِنّی اَنَا اَجیرُکُمْ.

آگاه باشید که همانا من پدر شما هستم، آگاه باشید که همانا من زمام‏دار شما هستم، آگاه باشید که همانا من اجیر و خدمتگزار شما هستم.

اجیر، در ازای خدمتی که برای مردم انجام می‏دهد، از آنان حقوق دریافت می‏کند، ولی پیامبر خدا چونان دیگر انبیا هیچ‏گونه مزد مادی از مردم نمی‏طلبید؛ تنها طلب او از مردم به عنوان مزد و حقوق، عمل کردن به برنامه‏های حیات‏بخش آنان و راه‏یابی به کمال است.

«قُل لاَّآ أَسْـءَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاَّ مَن شاء اَن یَتَّخِذَ اِلی رَبَّه سَبیلاً». (شوری: 23 و سباء: 47)

حضرت امام با آن همه خدمتی که انجام داده بود، در وصیت نامه سیاسی ـ الهی خود به طور کامل از این اعتقاد پرده برداشت و با جملاتی زیبا و عمیق از مردم عذر قصور و تقصیر خواست.

از خدای رحمان و رحیم می‏خواهم که عذرم را در کوتاهی خدمت و قصور و تقصیرها بپذیرد و از ملت امیدوارم که عذرم را در کوتاهی و قصورها و تقصیرها بپذیرند و با قدرت و تصمیم و اراده به پیش بروند و بدانند که با رفتن یک خدمتگزار، در سد آهنین ملت خللی حاصل نخواهد شد که خدمت گزارانی بالا و والاتر در خدمتند.

پیام متن:
1. خدمت مادی، فرهنگی، بهداشتی به مردم.

2. توصیه رسیدگی به محرومان.

خدمت به مردم در پرتو مسئولیت پذیری، از منظر رهبری
بنابر عقیده اسلام، خدمت به مردم ریشه در دین و باورهای دینی مردم دارد و بر پایه چنین بینشی است که مسئولیت‏پذیری در نظام اسلامی از پایه و اساس، با آنچه در دموکراسی غربی جریان دارد، متفاوت است. از این‏رو به اعتقاد رهبر انقلاب، حضرت آیت اللّه‏ خامنه‏ای:

فلسفه مسئولیت پیدا کردن مسئولان در کشور، این است که برای مردم کار کنند. مسئولان برای مردمند و خدمتگزار و مدیون و امانتدار آنها هستند. مردم محورند و کسی که در نظام جمهوری اسلامی مسئولیتی به دست می‏آورد، باید همه هم و غمش برای مردم باشد؛ هم برای دنیای مردم، برای مادیات مردم و هم برای معنویت مردم.

ایشان در جای دیگر می‏فرماید:

مسئولان نظام وظیفه دارند از همه توان‏شان استفاده کنند، برای اینکه بتوانند یک قدم جلو بروند و کاری انجام بدهند و یکی از مشکلات را حل کنند و گره‏ها را بگشایند و این، با اخلاص و صفا و همکاری و با حفظ مبانی که این انقلاب بر اساس آن به وجود آمده، ممکن است.

بنابراین خدمت‏رسانی، در اندیشه رهبر انقلاب جایگاهی ارزشمند دارد و خدمت، عملی است که عامل در آن با فکر و انگیزه گره‏گشایی، به رفع مشکل و گشایش امور مربوط به مردم می‏پردازد. افزون بر انگیزه یاوری و احسان به هم‏نوعان، خویش را در حد طاقت مسئول گره‏گشایی و رفع نیاز بندگان خدا می‏داند.

نباید نادیده گرفت که اعمال نیک انسان و البته خدمت رسانی و تلاش برای رفع نیاز دیگران، در رأس آنهاست که صورت‏های ملکوتی دارند و در عالم قیامت تجسم می‏یابند. در قرآن می‏خوانیم: «هر چیزی که خودتان پیش فرستید، آن را نزد خدای متعال خواهید یافت». (بقره: 110)

«روزی که هر کس عمل خیری را که انجام داده است، حاضر شده می‏یابد و دوست دارد میان او و هر عمل بدی که انجام داده است، فاصله دوری باشد». (آل‏عمران: 30)

«روزی که شخص می‏نگرد که دستانش چه چیزی را پیش فرستاده‏اند». (نباء: 40)

«آیا جزایی که به شما داده می‏شود، جز همان اعمال است که انجام داده‏اید». (نمل: 90)

اصرار آیات به انجام عمل صالح و تصریح و تأکید روایت‏ها به خدمت و سازندگی حیات مادی و معنوی هم‏نوعان؛ بیانی است هدفمند برای نشان دادن ارزش خدمت‏رسانی. عمل صالح و خدمت نمی‏تواند بی‏اجر و اثر بماند، این اندیشه به آدمی نیروی خلاق و روحیه‏ای امیدوار می‏بخشد تا بتواند وجود خویش را مفید سازد و برای دیگران سودمند باشد.

پیام متن:
فلسفه پذیرش مسئولیت‏ها؛ خدمت رسانی به مردم است.

پاداش برآوردن نیاز و حاجت مؤمن، در روایت‏ها
در روایت‏های مأثوره، پاداش‏های فراوانی برای رفع نیازمندی برادران دینی یاد شده است که از این همه، تنها به موارد زیر اشاره می‏کنیم:

1. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم فرمود: «هر که نیاز برادر مؤمنش را برآورد، خداوند هفتاد حاجت از حاجت‏های دنیا و آخرت او را تأمین می‏کند».

2. امام صادق علیه‏السلام فرمود: «گام برداشتن مسلمان در راه حاجت مسلمان، بهتر از هفتاد طواف در خانه خداست».

3. ایشان باز می‏فرماید: «هیچ مسلمانی نیاز مسلمان دیگر را برنمی‏آورد، مگر اینکه خداوند به اوندا می‏دهد که پاداش تو بر عهده من است و من کمتر از بهشت برای تو راضی نخواهم شد».

4. از امام صادق علیه‏السلام نقل است:

کسی که در پی حاجت برادرش برود همانند کسی است که سعی صفا و مروه کند و برآورنده حاجت برادر، مانند کسی است که روز بدر و احد در راه خدا در خون خود غلطیده است.

5. باز از امام صادق علیه‏السلام روایت است:

خدای عزوجل فرموده است: «مردم، خانواده من هستند، پس محبوب‏ترین آنان نزد من کسانی هستند که با مردم مهربان‏تر و در راه آوردن نیازهای آنان کوشاتر باشند».

6. «اعمال آدمی که به خدمت رسانی برادران دینی و نیکی به آنان پایان نیابد، پذیرفته نمی‏شود».

از مجموعه آموزه‏های روایی برمی‏آید که برآوردن نیاز و غم مؤمنان، موجب برطرف شدن اندوه خدمتگزار در روز قیامت می‏شود. خدمت رسانی موجب ایمنی از عذاب الهی، توشه آخرت و عاقبت به خیری انسان است.

بر این اساس، کوتاهی در خدمت رسانی، مایه پشیمانی است. در خدمت رسانی از باب «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ»، شتاب لازم است و آن‏گاه که عزم و تصمیم بر خدمت‏رسانی صورت گرفت، درنگ جایز نیست.

البته خدمتگزار نباید بر دیگران منت گذارد و کار خود را بزرگ جلوه دهد، بلکه از اینکه خداوند توفیق خدمت به بندگانش را نصیب او کرده است، شکرگزار باشد، خدمت‏دیدگان را احترام کند و آنان را عزیز بشمارد و جان کلام اینکه؛ نیت خود را در خدمت رسانی خالص گرداند.

سرانجام، پرسش و پاسخ مردم و پیامبر گرامی اسلام را پایان بخش این موضوع قرار می‏دهیم:

پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : آیا شما را نسبت به آدم‏های بد آگاه نکنم؟

آگاه کن ای رسول خدا.

آن که تنها در جایی فرود آید و کمکش را دریغ دارد و زیردستانش را آزار دهد، آیا بدتر از این را هم می‏خواهید بدانید؟

آری، یا رسول اللّه‏!

آن که از لغزشی چشم نمی‏پوشد و عذر نمی‏پذیرد، از این بدتر هم هست، آیا می‏خواهید بدانید؟

بله، یا رسول اللّه‏!

آن که هیچ امیدی به خیرش نیست و کسی از شرش در امان نیست، آیا بدتر از این شخص را هم می‏خواهید به شما معرفی کنم؟

آری، ای پیامبر خدا!

آن کس که از مردم بدش می‏آید و مردم هم در برابر، از او بدشان می‏آید.

پیام متن:
1. کوتاهی در خدمت رسانی، موجب پشیمانی.

2. خدمت‏رسانی بی‏منت.

3. بهشت، پاداش خدمت‏رسانان.

4. خدمت‏رسانی، باعث ایمنی از عذاب الهی و... .

پدیدآورنده : محمد صالحی

امام صادق علیه السلام: مَن کَانَ فِی حاجَةِ أخیه کَانَ اللهُ فِی حاجَتِه؛(114) هر کس در پی برآوردن حاجت برادر خود باشد، خداوند نیز در تدبیر نیازمندیهای او است. «برادری» از برجسته ترین نمودهای جامعه دینی است، گره گشایی، همراهی و دستگیری از یکدیگر عامل استحکام این برادری است که در قرآن کریم بر آن تأکید شده است.(115) نیز حضرت صادق علیه السلام می فرماید: «مَن قَضی لأخیهِ المُؤمنِ حاجَةً قَضی الله لَه حَوائِجَ کَثیرةً»؛(116) کسی که یک حاجت برادر دینی خود را برآورده نماید، خداوند بسیاری از حاجت ها و خواسته های او را برآورده خواهد کرد.

این جهان کوه است و فعل ما ندا سوی ما آید نداها را صَدا سنت الهی بر این است که دنیا دارِ کار، و آخرت، وقت حساب و ثواب و جزا باشد و لی از آن جا که هر کار خوب تأثیرات مثبت و هر گناهی، پلیدی می آورد، آثار بخشی از نتایج کارها در همین دنیا، پیدا و دامنگیر انسان می شود.

" عبادت به جز خدمت خلق نیست " ،  سعدی

 نظر استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب انسان کامل درباره این سوال را بدانید:

عده‏ای با گفتن این سخن می‏خواهند ارزش عبادت را نفی کنند ، ارزش زهد را نفی کنند ، ارزش علم را نفی کنند ، ارزش جهاد را نفی کنند ، این همه ارزشهای عالی و بزرگی را که در اسلام برای انسان وجود دارد ، یکدفعه نفی کنند .
می‏گویند : می‏دانید " انسانیت " یعنی چه ؟ یعنی‏ خدمت به خلق خدا .
مخصوصا بعضی از این روشنفکرهای امروز خیال می‏کنند به‏ یک منطق خیلی خیلی عالی دست یافته‏اند و اسم آن منطق خیلی عالی را انسانیت و انسان گرائی می‏گذارند .
انسان گرائی یعنی چه ؟ می‏گویند : یعنی خدمت کردن به خلق ، ما به خلق خدا خدمت می‏کنیم .
می‏گوئیم : باید هم به خلق خدا خدمت کرد ، اما خود خلق خدا چه می‏خواهد باشد ؟ فرض‏ کنیم شکم خلق خدا را سیر کردیم و تنشان را پوشاندیم ، تازه ما به یک‏ حیوان خدمت کرده‏ایم .
اگر ما برای آنها ارزش بالاتری قائل نباشیم و اصلا همه ارزشها منحصر به خدمت به خلق خدا باشد و نه در خود ما ارزش دیگری‏ وجود داشته باشد و نه در دیگران ارزش دیگری وجود داشته باشد ، تازه خلق‏ خدا می‏شوند مجموعه‏ای از گوسفندها ، مجموعه‏ای از اسبها .
شکم یک عده‏ حیوان را سیر کرده‏ایم ، تن یک عده حیوان را پوشانده‏ایم . البته اگر انسان ، شکم حیوانها را هم سیر کند به هر حال کاری کرده است ، ولی آیا حد اعلای انسان این است که در حیوانیت باقی بماند و حد اعلای خدمت من‏ این است که به حیوانهایی مثل خودم خدمت کنم و حیوانهایی مثل خودم هم حد اعلای خدمتشان این است که‏ به حیوانی مثل خودشان که من باشم خدمت کنند ؟ نه ، خدمت به انسان ارزش والائی است ، ولی انسان به شرط انسانیت . 
همیشه این حرف را گفته ایم : لومومبا انسان است ، موسی چومبه هم انسان است ، اگر بنا باشد فقط مسئله ، مسئله خدمت به خلق باشد ، خوب موسی چومبه یک خلق‏ است و لومومبا هم یک خلق دیگر ، پس چرا میان اینها تفاوت قائل می‏شوید ؟ چه فرقی است میان ابوذر و معاویه ،
اگر حساب خدمت به خلق است ؟ آیا به هر دو باید خدمت کرد ؟
پس اینکه انسانیت یعنی خدمت به خلق و هیچ ارزش دیگری ندارد ، باز یک نوع افراط دیگری است .

نوشته: علی صدیقی

کسی که مسؤولیتی بر دوش دارد, چه در بعد معنوی و چه در بعد مادی , و درازای کار, مزد دریافت می کند, خدمتگزار نیست گر چه نتیجه تلاش او در راسـتای خدمت به خلق قرار می گیرد. خدمتگزار, واژه ای است که با چگونگی عمل و نیت فرد ارتباط دارد.
البته اگر شخصی در انجام وظیفه اش کوتاهی نکرد و آن را به بهترین وجه انجام داد و علاوه , هم و غم خویش را در رفع نارسائیهای زندگی مردم قرار داد تابع یکسری مقررات خشک و دست و پاگیراداری نبود, نام خدمتگزار, بر او زیبنده و شایسته خواهد بود بنابراین , هر خدمتگزار مالا به جامعه خدمت می کند ولی هر خدمتی خدمتگزاری نیست .
معلمی که علاوه برانجام دقیق وظایف , برای رشد و شکوفایی شاگردان , دل می سوزاند,عالمی که علاوه بر تبیین احکام دین , درامور خیر و مسائل زندگی مردم پیشگام است و با مبارزات و فداکاریهایش ,از لذتهای زندگی چشم می پوشد, متمکنی که علاوه برانجان وظایف شرعی , بااموال و دارائیش بانی مراکز سودمند می گردد و به نیازمندان امداد می رساند و بالاخره آن رزمند بسیجی که از ناموس وارزشهای دینی , عاشقانه به دفاع بر می خیزد, همه ,از نمونه های بارز خدمتگزاری بیشمارند. بدینسان می یابیم که در مفهوم خدمتگزاری , گذشت , فداکاری ,ایثار, تحمل سختی و ناگواری و احساس هبستگی به همنوعان نهفته است .

انسان اجتماعی است و در جمع , استعداش شکوفا می گردد انسانها, همانند سنگهایی نیستنداز یکدیگر بی خبر و با هم بی ارتباط بلکه مانند حلقات یک زنجیره اند که حیات و قوامشان در گرو پیوستگی و وابستگی است . به همین جهت , در فرهنگ بشری , همواره , به این مساله توجه گردیده و به تعبیرهای گوناگون , جامعه انسانی به این سو فراخوانده شده است .اندیشه وران و مصلحان , با بیان و قلم , مردم را به تعاطف , تعاضد, همدلی و خدمت رسانی دعوت کرده و آن را از مقومات جامعه واجتماع برشمرده اند.ادیان الهی , که براساس ارزشهای فطری و واقعی استوارند, به این امر عنایت کرده و نقش اساسی را درایجاد و تقویت این روحیه داشته اند و پیامبران و آورندگان پیام الهی , در راس خدمتگزاران جوامع بشری بوده اند. در فرهنگ و معارف اسلامی , به این صفت و عمل شایسته سفارش فراوان شده است . دراین دین بزرگ ,ارزشمندترین مردم , سودمندترین آنان است :
 خیرالناس انفعهم للناس
با توجه به وصعت و گستردگی معنای خدمتگزاری , می توان آن را به دو بخش عمده تقسیم کرد:
1- خدمتهای مادی .
-2 خدمتهای معنوی .
تاسیس مدارس و موسسات , مراکزامداد تلاشهایی از قبیل : امدادرسانی , ساختن مدرسه , دانشگاه , مسجد, پاک , ورزشگاه و...از مقوله خدمات مادی است .
خدماتی مانند: تعلیم ,ارشاد, پاسداری از عقیده واخلاق مردم , تبلیغ دینی , ستیز با متجاوزان , کوشش در راه استقلال و عزت و بالاخره فداکاری و فدا شدن در راه ایمان و عقیده از جمله خدمتهای معنوی شمرده می شوند.
اینک که مقصود مااز به کار بردن واژه خدمتگزاری , دراین مقاله , بیان شد ,اشارتی خواهیم داشت به ارزش واهمیت خدمتگزاری و برخی از جوله های آن .
اسلام و خدمتگزاری
اسلام , در برنامه ها و تعالیم , بر آن است که : جمع اندیشی و جمع زیستی سازگار و با هدف را در پیروان خویش ,ایجاد و تقویت کند به گونه ای که مردمان را[ عیال خدا] بیند. در جهان بینی اسلام ,از یک طرف , مساله خدمت به خلق , مقدمه قرب الهی و نوعی عبادت تلقی شده است واز دیگر سوی , به هر اندازه که انسان در بعد شناخت و معرفت حق تعالی رشد و تکامل پیدا کند, در خدمت به مردم , بیشتر عشق می ورزد زیرا شیفته حق , خدمت به خلق را جدای از بندگی خالق نمی بیند به همین جهت , در انسانهای متعای و فرزانه و آشنایان به جهان بینی اسلامی , حس نوعدوستی و خدمت به خلق و جامعه , بیشتر به چشم می خورد.
پیامبراکرم[ ص] سودمندی و خدمت به مردم را در کنارایمان به خداوند, معیار و ملاک ارزشمندی انسان دانسته و می فرماید:
خصلتان لیس فوقهما من البر شی ء:الایمان بالله والنفع لعباداتالله ... .
ایمان به خدا و نفع رساندن به بندگان او, دو خصلت نیک است که برتر از آن چیزی نیست .
ازاین بیان استفاده می شود که اگر عشق و سوز به مردم , که نمودار محبت به پروردگاراست , بر روح آدمی حاکم گردد و باایمان واعتقاد به خداونددرآمیزد,انسانی خدمتگزار و پرتلاش می سازد که هیچ گاه از خدمت به دیگران غفلت نمی ورزد که بفرموده رسول خدا[ ص] سلمانی غیر از خدمت به برادران مسلم واهتمام در رفع مشکلات آنان نیست :
من اصبح ولم یهتم بامورالمسلمین فلیس بمسلم
در برخی از روایات , خدمتگزاری یک از ویژگیها و مشخصه های اصلی مومنان دانسته شده است: یکی از راویان می گوید:ازامام صادق[ ع] شنیدم که فرمود:
المومنون خدم بعضهم لبعض . قلت : و کیف یکون خدما بعضهم لبعض ؟قال : یفید بعضهم یعضا 5 .
مومنان خدمتگزار یکدیگرند. گفتم چگونه ؟ فرمود: به یکدیگر فایده و سود می رسانند.
اینها و صدها نمونه دیگراز تعالیم دینی دراین زمینه , نشاندهنده پیوندی تنگانگ بین ایمان و خدمتگزاری است .
آنان که خود را مومن می پندارند و به پندار خود, برای قرب به خدا, عزلت می گزینند واز مسوولیتهای اجتماعی روی بر می تابانند, با روح تعالیم اسلام بیگانه و در پیشگاه حق , عذری نخواهند داشت .

نوشته : علی صدیقی

" با دلی آرام و قلبی مطمئن و روحی شاد و ضمیری امیدوار به فضل خدا از خدمت خواهران و برادران مرخص و بسوی جایگاه ابدی سفر می کنم...
و بدانند که با رفتن یک خدمتگزار در سد آهنین ملت خللی حاصل نخواهد شدکه خدمتگزاران بالا و والاتر در خدمتند. "
حضرت امام خمینی (ره) در دوران حیات ارزشمند خود ، طلایه دار عزت و بزرگواری ایران سرفراز بود ، وی سخنانی متأثر از کلام وحی، رسالت انبیاء و هدایت اوصیا داشت ، به گفتار خود عمل می کرد و مروج آئین پاک رسول خدا محمد مصطفی (ص) بود .
 نفوذ عرفانی و معنوی این راد مرد صحنه های علم و تقوی همة جهانیان را به حیرت انداخت و مردم شریف ایران را به عزت و افتخار گرانقدری رساند .
او که الگوی جاودانِ حکومت بر قلب ها قلمداد می شد ، راز و رمز این توفیق و موفقیت حکومت ها را در خدمتگزاری و جذب قلوب مردم می داند و در سراسر حیات ارزشمندشان به خدمتگزاری این ملت شریف افتخار می کند و از دیگران می خواهد که نصیحت پدرانة اورا بپذیرند و از خدمت و خدمت رسانی به مردم دریغ ننمایند .

امام بزرگوارمان در بسیاری از موقعیت ها به مسئولین تذکر می دهند که کارهای خود را خوب انجام دهند و در خدمت مردم باشند و به مردم حالی کنند که حکومت اسلامی ، حکومتِ خدمت است حتی تا آنجا که اهمیت خدمتگزاری را درسیرة پاک رسول الـ.. (ص) متذکر می شوند :
 " پیغمبر اکرم (ص) خدمتگزار مردم بود ، با آنکه مقامش آن بود ولی خدمتگزار بود ، خدمت می کرد ."
 همچنین امام راحل فتح قلوب را بالاتر از فتح کشورها معرفی می نماید ، سخنان حکمت آمیز این مراد و مرشد بزرگ قرن در این باب چنین است :
 " اگر بخواهید مملکت تان مال خودتان باشد و مال خود این ملت باشد ، باید این ملت را به همان گرمی که هست نگه داریم ... ارزش این ها زیاد است ، اما باید حفظ کنیم این ارزش ها را ، پیروزی مملکت ما برای همین ارزش ها ست ، این پیروزی قلوب بالاتر از پیروزی کشور است ... دائماً در نظرتان باشد که ما یک بندة خدائی هستیم ، که این مردم ما را به این محل رساندند و ما برای آنها باید خدمت بکنیم ." جایگاه خدمت و خدمتگزاری در نظام جمهوری اسلامی .
از زبان امام راحل (ره)
با نگاهی گذرا به سیرة انبیاء وامامان و خلف صالح آنان حضرت امام خمینی (ره) و دقت در رفتار این اسوه های حسنه ، به راحتی جایگاه رفیع خدمت و خدمتگزاری روشن خواهد شد.
پیامبر عظیم الشأن که رحمت و محبت نبوی، بنیاد و اساس رسالت او بود ،توجهی خاص برای خدمت به مردم داشت و خداوند بزرگ در معرفی چنین پیامبری پس از آنکه وی را " عزیزٌ علیه ما عنتم" معرفی می کند واژه "حریصٌ علیکم " 4 را نیز می آورد.
در کلام آسمانی فوق شدت علاقة پیامبر به هر گونه خیر، سعادت، پیشرفت و ترقی ، به جهت خوشبختی انسان است و رسیدن به زمینه های فوق از طریق خدمت به مردم و رعایت افراد جامعه امکان پذیرخواهد بود.
امام راحل با عنایت به هدایت های بزرگ ترین راهنمای عالم وجود به چنین راه مقدسی تأسی می کند و در فرازی ازگفتار های عالمانه اش می فرماید :
" من دعاگوی شما هستم و شما این احتمال را بدهید که اگر به من بگویند خدمتگزار بهتر از این است که بگویند رهبر ، رهبری مطرح نیست ، خدمتگزاری مطرح است ، اسلام مارا موظف کرده است که خدمت بکنیم ، خدمتگزاری مطرح است ."
امام بزرگوار درجائی دیگر به رهبر و شورای رهبری آینده توصیه هائی ارائه کرده اند :
" خود را وقف در خدمت به اسلام و جمهوری اسلامی و محرومان و مستضعفان بنمایند ."
در فراز دیگری از سخنان امام راحل (ره) آمده است :
" اگر چنین برنامه ای تحقق پیدا کند (حکومت ها به مردم خدمت کنند) محیط رعب از بین می رود و محیط دوستی پیش می آید و مبدل به محیط برادری می شود ، یک چنین محیطی که محیط برادری باشد ، ملت پشتیبان دولت است و اگر ملت پشتیبان یک دولتی شد ، دولت سقوط نمی کند ."
سخن گهر بار دیگری از رهبر بزرگ انقلاب چنین است :
" امروز شما با تعهد به اسلام و با تعهد به احکام اسلام و با تعهد به جمهوری اسلامی ، در خدمت بندگان خدا و مستضعفین باشید و بیشتر از همه، طبقات ضعیف را ملاحظه کنید و این یک عبادت بزرگ است برای شما ، و من امید وارم که شما به این عبادت موفق باشید ."
ومهم تر از سخن فوق:
"گمان نمی کنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد "
سخن معظمٌ له در ارزش خدمتگزاری چنین است :
 " من نمی توانم برای خدمتگزاری ، جوانی که برای خدمتگزاری به اسلام شب تا صبح شب زنده داری می کند و در حال خطر واقع می شود ، مجاهده می کند ، ارزش برای این ما نمی توانیم حساب کنیم ... مگر غیر از خدا می تواند کسی به این اعمال پاداش دهد ."
" آنهائی که برای یک مستمند و یک مؤمن خدمت بکنند ، آن همه پیش خدا اجر دارند و شما که برای میلیون ها مستمند و میلیون ها مستضعف خدمت می کنید ، جز خدای تبارک و تعالی ، کسی نمی تواند احصا کند اجر شما را ."
و نیز در جهت وظیفه حکومت ها فرموده است :
 " اسلام حکومت ها را موظف به خدمت کرده است ، ارتش در خدمت ملت باشد ، حکومت ها در خدمت مردم باشند . "
امام خمینی , رحمه الله علیه , که خوداسوه ایمان به خدا و خدمت به خلق بود, در دستورالعملی به فرزندشان , چنین می نگارند:
] پسرم !... آنچه گفتم بدان معنی نیست که خود رااز خدمت به جامعه کنار کشی و گوشه گیر و کل بر خلق الله باشی که این از صفات جاهلان متنسک است , یادرویشان دکان دار... پسرم !از زیر بار مسؤولیت انسانی که خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است شانه خالی مکن که تاخت و تاز شیطان دراین میدان , کمتراز تاخت و تاز در بین مسؤولین و دست اندکاران نیست] .
محدوده خدمت
ممکن است این سئوال پیش بیاید که آیا خدمت , مطلقا,ارزش ذاتی دارد؟ در هر جا و به هرکس که خدمت بشود پسندیده و مورد ستایش است ؟ یا خدمت مسلمانان به یکدیگر, در جامعه اسلامی است که دارای ارزش و اهمیت است ؟
از نظراسلام , خدمت به مردم به تعبیر روایات[ ناس] , عملی است مطلوب و شایسته . پیامبراکرم[ ص] فرمود:
راس العقل بعدالدین انوددالی الناس واصطناع الخیرالی کل برو فاجر .
پس ازایمان به خداوند, سرآمد تمام اعمال عاقلانه , بشر دوستی و نیک به مردم است چه خوب و درستگار باشند و چه فاسق و گناهکار.
آنان که بسان خورشید بر نیک و بد می تابند و بخل وامساکی دراین جهت ندارند, بی شک خدمتگزار بشرند واز پاداش خداوند نیز بهره مند.
امام موسی بن جعفر( ع ) فرمود:
ان لله عبدا فی الارض یسعون فی حوائج الناس هم الامنون یومالقیامه
خدا را در زمین بندگانی است که در برآوردن نیازمندیهای مردم تلاش می کنند. ایشان , در قیامت درامنیت وامان قرار دارند.
این گونه روایات , خدمت را, مطلقا,ارزش دانسته و محدودیتی در آن قائل نشده است روایات فراوان دیگری نیز داریم که در آنها قید خدمت به مومن آورده شده که به برخی از آنهااشاره خواهیم کرد.از مجموع این دو گروه از روایات چنین به دست می آید که خدمت رسانی مساله ای است که دارای ارزش ذاتی و همانگونه که خدمت به مومن ازارزش والایی برخورداراست , خدمت به غیر مومن نیزارزش است .

در آموزه های تربیتی و اخلاقی پیامبر اعظم(ع)، خدمت رسانی و حل مشکلات مادی و معنوی مردم از جایگاه ویژه ای برخوردار است. سیره درخشان آن بزرگوار نشان می دهد که آن حضرت در حل مشکلات مردم و رفع نیازها و معضلات آنها، فوق العاده کوشا بودند و در شرایط سخت، به داد بینوایان و رفع حاجت نیازمندان می پرداختند تا آن که فرمایند:
«من سر مؤمنا فقد سرنی و من سرنی فقد سرالله»1
«کسی که مؤمنی را شاد کند، مرا شاد کرده است و کسی که مرا شاد کند، خدا را شاد نموده است».
امام صادق(ع) فرمود:
رسول خدا(ص) اوقات خود را به طور منظم و عادلانه بین اصحاب و مسلمانان تقسیم نموده بود. همه آنان را به طور مساوی و به یک چشم نگاه می کرد؛ هرگاه مشغول نماز بود و شخصی نزد او می آمد، آن حضرت (ص) نمازش را به طور اختصار به جای می آورد و سپس از او می پرسید: چه حاجتی داری؟
وقتی نیازش را می گفت، پیامبر(ص) آن را انجام می داد و سپس به نماز می ایستاد2. آن حضرت به قدری در مورد مسأله رفع نگرانی و حل مشکلات مسلمانان حساس بود که فرمود:
«از سکوت و بی توجهی اهانت آمیز بپرهیزید اگر بعضی از شماها مسئولیتی در جامعه داشته باشید و به درخواست افراد ثروتمند و موقعیت دار زودتر رسیدگی کنید و درخواست زنان بی سرپرست، یتیمان و مساکین را انجام ندهید و آنان را به ذلت و خواری واگذارید، یقین داشته باشید که در حق ضعفا ستم روا داشته اید.»